Siyez Buğdayı

Arkeobotanikçiler, Hititlerin "zız" dediği tahmin edilen buğday türüne Siyez Buğdayı diyorlar. Ülkemizde bu buğday türü, "siyez," "ıza," "kavılca," ve "kaplıca" adlarıyla da anılmaktadır. Yöremizde ise Kastamonu şivesinde "gabulca" olarak adlandırılmaktadır.

Siyez Buğdayı tarımının ülkemizdeki hikâyesi, okuduğumuz ve bildiğimiz tüm uygarlıklardan önceki eski zamanlara kadar uzanıyor. Bu bilgiyi nasıl elde ediyoruz? Şanlıurfa iline 18 km mesafedeki Göbekli Tepe’deki kalıntılar, insanların günümüzden 12.000 yıl önce Göktepe'de yerleşik hayata geçtiğini göstermektedir. Bilim insanları, insanların 12.000 yıl önce yerleşik hayata geçtiklerinde tarım yaptıkları ilk buğdayın "siyez buğdayı" ve "gernik" olduğunu belirtiyorlar. Bu nedenle, İhsangazi İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü olarak siyez buğdayı ile ilgili tanıtım afişlerimizde "Siyez Buğdayı 12.000 yaşında" ifadesini kullanıyoruz.

Göbekli Tepe’den anlıyoruz ki buğday tarımı dünyada ilk olarak siyez buğdayı tarımı ile Anadolu topraklarında başlamıştır ve buğdayın anavatanı ülkemiz topraklarıdır. Daha sonraki dönemlerde ekmeklik buğday (Triticum aestivum) ve makarnalık buğday (Triticum durum) ortaya çıkmıştır.

Siyez buğdayı, günümüz modern buğdaylarından farklı olarak 2n=14 kromozomludur. Günümüz modern buğdaylarının kromozom sayıları ise 2n=42'ye kadar çıkmaktadır. Siyez buğdayının ilçemizde hala yetiştirilmesinin en önemli nedeni, büyük yerleşim yerlerinden uzak, sarp, engebeli, eğimli ve henüz modern tarım sistemlerinin ulaşmadığı bölgelerin bulunmasıdır. İlçemizde siyez buğdayı tarımı bir kültür olarak algılanmaktadır.

İlçemiz koşullarında siyez buğdayı ekimi genellikle güzlük ekim olarak tabir edilen 15 Ekim ile 20 Kasım tarihleri arasında gerçekleştirilir. Az miktarda da olsa siyez buğdayı ekimi baharda 6 Mayıs tarihine kadar yapılmaktadır. Birkaç yıl öncesine kadar dağ köylerinde, makinalı tarıma uygun olmayan arazilerde öküz ve karasaban kullanılarak geleneksel yöntemlerle siyez buğdayı tarımı yapılıyordu.

Ekim işlemi sırasında genellikle kazayağı üzerine mibzerle ekim yapılır. Küçük arazilerde elle serpme yöntemi uygulanarak ekim gerçekleştirilir. Üreticiler, siyez buğdayı ekimine gübre atmazlar; ancak atmaları gereken araziye yaklaşık dönüme 8 kg (8 Kg/dönüm) civarında gübre atarlar. Bu miktar, normal buğdaya atılan gübrenin yarısı hatta yarısından da azdır.

İlçemizde siyez buğdayı Temmuz sonu - Ağustos başı gibi hasat olgunluğuna ulaşır. Hasat, traktör arkasına bağlanan ekin biçme makinası veya biçerdöver ile yapılır. Eğimi traktörün çalışmasına uygun olmayan veya küçük olan arazilerde tırpan kullanılarak hasat gerçekleştirilir. Tarladaki ürün biçerdöverle hasat edilmişse harman işlemi biçerdöver tarafından yapılır. Tarladaki ürün traktörle veya tırpanla hasat edilmişse harman işlemi patoz adı verilen makine ile gerçekleştirilir.

İlçemizde hasat-harman sonucu elde edilen siyez buğdayı ürünü üç şekilde değerlendirilir. Ancak, bundan 8-10 yıl öncesine kadar ilçemizde hasat-harman sonucu elde edilen siyez buğdayının büyük bir kısmı (%80 gibi) hayvan yemi olarak kullanılmaktaydı. Ancak, her geçen yıl hayvan yemi olarak kullanılan bu oran azalmış ve ekim alanlarında ciddi bir artış yaşanmıştır. Bu durumun sebeplerinden biri, siyez buğdayının kamuoyunda daha çok gündeme gelmesi ve tarım müdürlüğü personellerinin üreticilere "ürettikleri siyez buğdayının büyük bir kısmını hayvan yemi olarak değerlendirmemelerini, bulgur veya un yapmalarını, siyez buğdayının insanlar için çok sağlıklı bir besin olduğunu ve bu besinin daha çok insanla tanışması gerektiğini" anlatan eğitim çalışmaları olmuştur.

Çiftçilerimizin siyez buğdayını hayvan yemi olarak kullanmalarının sebebi, çiftçilerimizin atalarından gördükleri ve öğrendikleri tecrübelerdir. Örneğin, bir çiftçi hayvanını zayıf ve halsiz gördüğünde siyez buğdayı yedirdiğinde hayvanının daha sağlıklı olduğunu gözlemlemiştir. Benzer şekilde, siyez buğdayını tavuklarına yedirdiğinde tavukların daha sık aralıklarla yumurtladıklarını gözlemlemiştir. Bu nedenle çiftçilerimiz için siyez buğdayını hayvan yemi olarak kullanmak, vazgeçilmez bir kültür haline gelmiştir.

Aynı şekilde, bundan 8-10 yıl önce ilçemizde elde edilen siyez buğdayı ürününün yaklaşık %30'u aile işletmeciliği şeklinde bulgur yapımında kullanılırken, bu gün bu oran %60'lara ulaşmıştır. İlçemizde siyez buğdayından bulgur yapılması bir gelenektir ve bu geleneğin ne kadar süredir devam ettiği tam olarak bilinmemektedir. 80-85 yaşlarında olan kişilere sorduğumuzda, "Siz ne kadar zamandır gabulcadan (siyez buğdayından) bulgur yapıyorsunuz?" diye sorduğumuzda, onların verdiği cevap genellikle "Biz çocukken de yapılıyordu, biz de dedelerimize, nenelerimize sorardık onlar da bilmiyoruz, biz çocukken de yapılırdı" şeklinde olmaktadır.

İlçemizde bundan 40-50 yıl önce siyez buğday unundan yapılan ekmek büyük oranda tüketilmekteydi. Ancak zaman içerisinde, ilçemizdeki kültür buğdaylarının yaygınlaşması ve bu buğdaylardan yapılan ekmeklerin daha beyaz ve yumuşak oluşu sebebiyle, siyez buğdayı unundan yapılan ekmek terk edilmiştir. Ancak son 8-10 yıldır siyez buğdayının kamuoyunda ciddi bir şekilde gündeme gelmesi ve artan talepler, ilçemizde siyez buğday unu ve ekmeğinin sofralardaki önemini artırmıştır.

2018 yılı üretim dönemine ait Tarım Bilgi Sistemi kayıtlarına göre, ilçemizde bitkisel üretim faaliyeti yapan 890 kişi, 50.299 dekar alanda bitkisel üretim faaliyeti yapmaktadır. İlçemizin ürün deseni incelendiğinde ise %39'luk oranla 19.771 dekar alanda ilk sırayı siyez buğdayı almaktadır. Diğer buğday türlerinin verimleri dekara 240-250 kg iken, siyez buğdayının ortalama verimi dekara 220 kg'dir. Bu verim ile 19.771 dekar alandan toplamda 4.340 ton siyez buğdayı elde edilmektedir.

Üretilen siyez buğdayının (%60'ı) 2.610 tonu bulgur yapımında, (%20'si) 870 tonu hayvan yemi olarak, (%11'i) 479 tonu bir sonraki yıl ekmek üzere tohumluk olarak, ve (%9'u) 391 tonu un yapımında kullanılmaktadır. Buğdaydan bulgur yapılması randımanı hammadde ve mamul kalitesine göre %30 ile %60 arasında değişmektedir. Yani 100 kg siyez buğdayından ortalama 45 kg siyez bulguru elde edilebilmektedir. İlçede üretilen 2.610 ton siyez bulgurundan %45 randıman ile yaklaşık 1.175 ton İhsangazi Siyez Bulguru üretilmektedir.

"SİYEZ BUĞDAYI İLE İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR: İKİ PROJE ÖRNEĞİ"

1- Siyez Buğdayında Çeşit Geliştirme Çalışmaları (Seleksiyon Islahı için Başlangıç Materyalinin Oluşturulması Projesi):

İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü, Kastamonu İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, Kastamonu Üniversitesi Sürdürülebilir Tarım ve Tabii Bitki Kaynakları Anabilim Dalı Başkanlığı, ve Ankara Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından ortaklaşa yürütülen bu proje, 2016 yılında hayata geçirilmiştir. İhsangazi ilçesinden 40, Seydiler ilçesinden 5, Kastamonu Merkezden 4 ve Devrekani ilçesinden 1 çiftçi olmak üzere toplamda 50 çiftçiden toplanan siyez buğdayı başakları, aynı yıl içerisinde İhsangazi ilçesinde ve Ankara Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü'nün deneme parsellerinde güzlük ekim olarak dikilmiş ve hasat edilmiştir. Proje halen devam etmekte olup, 2018 yılı güz döneminde seçilen başaklar, Ankara Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'nün Haymana’daki arazisinde ön verim denemeleri için ekilmiş ve gözlemleri yapılmaktadır.